Stryn: Horeri og boleri

Eigedomsstrid 1586-1604: Skuldingar om sex og utruskap

I 1585 døydde Anders Torgilsson Ytreeide. Han var haug-gammal, kanskje ikkje 120 år som sonen seinare hevda, men han må ha vore fødd på slutten av 1400-talet. I arveskiftet etter Anders Torgilsson var det tre partar. a). Sju attlevande av 11 “frillebarn” frå eit 33 år langt sambuarforhold, b) Sonen Anders Andersson etter 1. ekteskap, c). Enkja Anne Olsdotter etter 2. ekteskap. Arveskiftet frå 1585 (UBB 1585-10-19) synest klart nok, men i perioden fram til 1604 kom det til ei rekkje samanstøytar mellom partane, både i og utanfor rettssystemet. Striden blei ført i rettssystemet på alle nivå, på bygdetinga i Nordfjord (Stryn), Lagtinget i Bergen (Gulating) og på Herredagar (Høgsterett).  Derfor finst det bevart ulik dokumentasjon av striden, frå offisielle dokument med domsavgjerder, ulike saksvedlegg og dokument med uklar funksjon eller status, kanskje kladdar til saksvedlegg eller partsinnlegg under tingforhandlingane.

Mange av dokumenta er bevart og nokre av dei er del av Diplomsamlinga ved Universitetsbiblioteket i Bergen. Fleire av dokumenta er skildra i den eldre katalogen for Diplomsamlinga  og nokre er tilgjengeleg digitalt hos UBB i to utgåver: Diplomsamlingen i Prosjekt Digitale fulltekstarkiv (2012) og i fellesløysinga Marcus (2015, under utvikling).

Eit av dei mest kuriøse men samtidig særs interessante dokumentet er truleg eit skriftleg partsinnlegg truleg frå 1590-åra då striden var på det mest intense. Partsinnlegget er forfatta av Anders Andersson Ytreeide (den einaste ektefødde sonen) og rettar ei rekkje skuldingar mot stemora, Anne Olsdotter. Nedanfor er først dokumentet attgjeve så nær originalen som mogeleg og med alle overstrykingar og tillegg (transkibert av Bjørn Jonson Dale). Deretter er innhaldet i dokumentet attgjeve i kortform og med kommentarar.

I horeri og boleri

Dokumentet er av papir og består av eit dobbeltark som dannar fire sider. Siste del av arket er defekt. Vannmerke er ikkje undersøkt. Dokumentet har arkivreferanse Universitetsbiblioteket i Bergen, Diplomsamlingen, UBB-1586.

Side 1v Hiordes min stømod: haffuer holde hus med frammede selle oc løpere føs[t] var her en ved naffn Suøn som hun merre en fem aar hilt hannom itt aar til min kaast ffad: kaast oc klede Och laag i hierri oc bolri imod min ffad villie oc samtycke med hennes søster ved ff naffn Rangnild olles døtter som var en allminnig horre oc en tiuff oc løfftte hannem till at han villde tage he[n]de till ecte Altid aamagede d: paa och hun giorde hannam gode dage paa det at han vide des heller tage hende til e[c]te paa det sø des loft han saa at han villde ecte hende oc giøre bøll brølløp Och drøge saa till byn min støff mod: oc den samme karl at køpe Brølløpkaast med min faders oc min lanskyldt oc bening samme tid haffde min støff mod: Anne Olles døtter med sig it sielffbellte naaget braa te sielff oc anden sielff som
Side 1r min ffader aatte oc villde late gorre sig itt stord sielff bellte, denne samme fforne Suen han laaue de att skulde late giøre he[n]de it stort bellte saadant skullde icke findes i byn. Ffor det annet saa daa sagde han at han tiete min fad: paa oc ffyllde min fad: til garpe bryge oc drack med hannom baade vin oc tystel oc lest verre hannem vaade hoel oc tro daa med ffalsk och suig, oc bad min fad: at han skulde taged tage ud huos gar pen meden min ffad vaar dro ken vel en x heller xii allne kle de som var gaat Engsk Engelske oc tue bollte med tiie brede oc vnbrede och en statelig Rør som galt ffirre daller helle ffem. daa sag de forne Suen den tiuff til min fad køpmande lad dette ligge her paa skeuen Ind til imaarren tidig daa vel i[eg] komme igjen
Side 2r och hente det fodii min husbond er nu saa drocken vii komme icke til pas haffue det med of nu paa denne tid, samme min ffad: villde icke haffue det huerken klede helle lerret heler børsen, Om maargenen tilig kom han || samme tiuf || til køpmanden oc sag de, min husbond v  er nu til ting han vill nu haffue det som vii lagde her paa seuen i afften som var klede oc lerret oc børsen met merre som ieg icke aff ved, garpen trode || tuiff || hannem vel oc fegck hannom vd huad som villde haffue och løp saa si sin køg aff byn de saage de han nom siest och tog medsig baad de pen som han penning som han skude late giørre belte aff oc saa det klede lerret och børsen daa maate min sallig ffad: betalle der at sammen.
Side 2v meden han hade en jnit igen Och var en daa skyldig tre løpe smør skyldig  som ieg maate betalle siden min ffad: var død de til maate ieg liggeden som før re dennem til byn til køpman den ffordii ieg var stemd om samme skyld liges saa haffde hun huos sig en ung løs karl merre en halt aar ved naffn markus sneker oc varre besyderlig gode venner i hop oc hult han nem huer dag besyndlig med god mad oc drike oc med en besynderlig giede dag i hus maate hans begerring var til hende saa at min gamle salig ffad: varskerr dig till at ette oc dreke saa gaat som den markus sneker han kunde faa, som min sallig ffad: førnest det var i ke saa erlig oc Redelig som som det sig burde oc var d: imod

Merknader og teiknforklaring.
: er nytta ved avstytting, td. fad: = fader
|| tekst mellom || tiuf || er føya til i venstre marg
benning på side 1v, skal sannsynlegvis vere penning

Normalisering og kommentarar ved Bjørn Jonson Dale

Hvorledes min stemoder haver holdet hus med fremmede seller og løbere:
Først var her en ved navn Svend, som hun [Anne Olsdotter] holdt ham ett aar til min faders kost og klede. Og laag i horeri og boleri imod min faders vilje og samtykke med hendes søster ved navn Ragnhild Olsdatter, som var en alminnelig hore og en tjuv, og  lyste ham til at han vilde tage hende til ekte. Altid amagede (hun) derpaa og hun gjorde ham gode dager paa det at han vilde dess heller tage hende til ekte paa “det sødes loft”: Han sa at han vilde ekte hende og gjøre bryllup.

Merknad: Svein og Ragnhild hadde sex. Ragnhild ville gifte seg med han, og gjorde alt godt ho kunne for å få han til å gå med på dette. (Kanskje skulle festen stå på det synste loftet?). Til slutt ga han seg, og sa at han ville gjøre bryllup (med hora).

Og droge saa til byen, min stemoder og den samme karl, at købe bryllupskost med min faders og min landskyld og penning. Samme tid havde min stemoder Anne Olsdatter med sig et sølvbelte, noget braatesølv og anden sølv som min fader aatte, og vilde gjøre sig eet stort sølvbelte, denne samme fornevnte Svend han lovede at skulde lade gjøre hende et stort belte, saadant skulde ikke findes i byen.

Merknad: Så for dei til byen for å kjøpe bryllupskost (helst -drikke, tenker eg, vin og tyskøl). Anne hadde med seg eit sølvbelte, noke sølvbrot og anna sølv, som var Anders Torgilsson sitt. Av dette ville ho få laga eit rettelig stort belte (anten til seg sjøl eller til søstra som skulle stå brur). Men Svein, den

For det andet daa sagde han at han tiente min fader paa, og fulgte min fader til Garpebryggen og drak med ham baade vin og tyskøl, og lest være ham baade huld og tro, daa med falsk og svig, og bad min fader at han skulde tage ud hos garpen medens min fader var drukken, vel en 10 eller 12 alne klede, som var godt engelsk og tvebolte med ti bredde og unbredde, og en statleig rør [børse], som galdt fire daler eller fem. Daa sagde for.ne Svend, den tjuv, til kjøbmanden. Lad dette ligge her paa stuen indtil i morgen tidlig, daa vil jeg komme igjen og hente det, fordi min husbond er nu saa drukken, vi kunde ikke til pass have det med os nu paa denne tid. Min fader vilde ikke have det, verken klede, lerret eller børsen. Om morgenen tidlig kom han, samme tjuv, til kjøpmannen og sagde, min husbond er nu til ting, han vil nu have det som vi lagde her paa stuen i aften, som var klede og lerret og børsen med mer, som jeg ikke af ved. Garpen trodde tjuven vel og fikk han du hvad som (han) vilde have, og løb saa sin kos af byen, de saage de ham sist, og tog med sig de penninger som han skulde lade gjøre belte af og saa det klede, lerret og børsen. Daa maatte min salig fader betale der alt sammen medens han  havde intet igjen.

Og var en daa skyldig tre løbe smør, som jeg maatte betale siden min fader var død, dertil maatte jeg ligedan som føre dem til byen til kjøbmanden fordi jeg var stemnd om samme skyld.

Merknad: Svein og Anders gikk på Bryggen og drakk, der Svein ga seg ut for å vere Anders sin tenar. Svein hadde ikkje tenkt å gifte seg, men ved å late som fikk han vere med på denne lukrative byferda. Og det var det siste dei såg av han.

Ligesaa havde hun hos sig en ung løskarl mer end halvt aar, ved navn markus snekker, og vare besynderlig gode venner i hob, og hold (hun) ham hver dag besynderlig med god mad og drikke og med en besynderlig “giede dag i hus” maatte. Hans begjæring var til hende saa at min gamle, salige fader var “skerrdig” til at ede og drikke saa godt som den Markus snekker han kunde faa, som min salige fader førnest. Det var ikke saa ærlig og redelig som det sig burde, og var derimod.

Merknad: Her er noke uklart. Men meininga er klar. Anne likte Markus så godt at gamlingen reagerte, og unge Anders med: Ho oppførte seg ikkje så “ærlig og redelig” som ho, som kone, burde. Dette er ikkje meir enn ininuasjonar, ikkje skylding om konkrete brotsverk.

Referansar og lenker

Bjørn Bagge, Diplomsamlingen i UB Bergen, http://spesial.b.uib.no/files/2013/03/komplett-diplomkatalog2endret1.pdf, Universitetsbiblioteket i Bergen, Bergen 2013

Diplomsamlingen, [http://www.ub.uib.no/diplom/katalog/], Digitale Fulltekstarkiv, UiB/Unifob, Bergen 2012.

UBB 1585-10-19. Arveskifte etter Anders Torgilsson Ytreeide, http://www.ub.uib.no/diplom/katalog/UBB-1585-10-19.html
UBB 1586. Partsinnlegg frå Anders Anderson Ytreeide, http://www.ub.uib.no/diplom/katalog/UBB-1586.html

Diplomsamlingen, [http://marcus.uib.no/instance/collection/diplomsamlingen]. Marcus (Ny løsning). Universitetsbiblioteket i Bergen, Bergen 2015

 

---

Først publisert på soga.no i 2005
Re-publisert 2015 v/ Arne Solli